Antonia Dimou

ANATOLIAN EAGLE

Τουρκικός «αετός» στην υπηρεσία της υπερδύναμης…

της Αντωνίας Δήμου,

Περιοδικό Στρατηγική, Τεύχος Οκτωβρίου 2007


Η τρέχουσα κρίση στις σχέσεις του Ιράν με τις ΗΠΑ και τη Δύση γενικότερα, με αφορμή τις πυρηνικές φιλοδοξίες της Τεχεράνης, σε συνδυασμό με την επιτυχή εκτόξευση του ιρανικού βαλλιστικού πυραύλου Shahab-3 εμβέλειας 1.300 χλμ. ικανού να πλήξει το Ισραήλ, το Αφγανιστάν, το Πακιστάν, την Ανατολική Τουρκία και τα αμερικανικά στρατεύματα στην Σαουδική Αραβία, προσδίδει στην άσκηση «Αετός της Ανατολίας» κεντρικό ρόλο. Η διεξαγωγή της καταδεικνύει την αξία της Άγκυρας για την στρατηγική της Ουάσιγκτον, παρά τις τριβές στις διμερείς σχέσεις ΗΠΑ-Τουρκίας.

Η αεροπορική συνεκπαίδευση με την ονομασία «Αετός της Ανατολίας» (Anatolian Eagle) είναι πολυεθνική άσκηση αέρος-εδάφους και αέρος-αέρος η οποία κατά κύριο λόγο διεξάγεται στο πεδίο βολής του Ικονίου στη Νοτιοανατολική Τουρκία. Το πεδίο βολής του Ικονίου διαθέτει συνολική έκταση 20.000 τ.μ. και βρίσκεται σε κοντινή απόσταση από την 3η κύρια ομώνυμη αεροπορική βάση.

Η πρόσφατη Anatolian Eagle που πραγματοποιήθηκε τον περασμένο Ιούνιο (2007) και ήταν ανοικτή στις αεροπορικές δυνάμεις των χωρών-μελών του ΝΑΤΟ, περιλάμβανε Τούρκους αεροπόρους και αεροσκάφη έγκαιρης προειδοποίησης και ελέγχου του ΝΑΤΟ καθώς και αεροσκάφη εναέριου ανεφοδιασμού που επαυξάνουν το επιχειρησιακό βεληνεκές των μαχητικών αεροσκαφών. Ταυτόχρονα, περιλήφθηκε η χρησιμοποίηση των Συστημάτων Σχεδιασμού Αερομαχιών (ACME). Πρόκειται για ισραηλινά συστήματα που αποκτήθηκαν σχετικά πρόσφατα από την τουρκική αεροπορία, τα οποία διαθέτουν την δυνατότητα ταυτόχρονης μεταφοράς εναέριων εικόνων από τα μαχητικά αεροσκάφη στα κέντρα επιχειρήσεων. Συγκεκριμένα, η 12ήμερη άσκηση προέβλεπε καθημερινές αποστολές 50 περίπου αεροσκαφών από την βάση του Ικονίου. Προσέφερε στους χειριστές των χωρών που μετείχαν στην άσκηση τη δυνατότητα διεξαγωγής αεροπορικών παιγνίων όπου σύμφωνα με Δελτίο Τύπου της τουρκικής Αεροπορίας (THK), οι Τούρκοι χειριστές που είχαν αναλάβει το ρόλο του «εχθρού» που υποδύονταν ότι πετούσαν με ρωσικής κατασκευής MiG-29 Fulcrums και Sukhoi Su-27 Flankers καθώς επίσης επεχείρησαν επιθέσεις αέρος-εδάφους και έβαλαν ενάντια σε αντιαεροπορικά συστήματα. Οι λοιπές χώρες που μετείχαν ήταν οι ΗΠΑ με 120 άνδρες, η Ιορδανία και το Πακιστάν. Αντικειμενικός σκοπός ήταν η διεξαγωγή και εκτέλεση δύο συνδυασμένων αεροπορικών επιχειρήσεων (Combined Air Operations - COMAO) ανά ημέρα. Η Γαλλία μετείχε με πέντε Mirage F1 CT από την μοίρα μαχητικών «Normandie-Niémen».

Η Ουάσιγκτον επιθυμεί τη συνεργασία της Τουρκίας αφενός για τον έλεγχο των ενεργειακών αποθεμάτων της ευρύτερης περιοχής, και αφετέρου για την προστασία των αμερικανικών στρατευμάτων που είναι ανεπτυγμένα στην Μέση Ανατολή, αλλά εμμέσως και του Ισραήλ.

Η πολυεθνής αεροπορική άσκηση «Αετός της Ανατολίας» διεξάγεται στα πρότυπα των -υψηλού επιπέδου- αμερικανικών συνεκπαιδεύσεων (ασκήσεων ετοιμότητας) με την επωνυμία «Ερυθρή Σημαία» (Red Flag) που πραγματοποιούνται στην έρημο της Νεβάδας. Οι Τούρκοι φιλοδοξούν το πεδίο βολής του Ικονίου να αναδειχθεί σε διεθνές εκπαιδευτικό κέντρο, το τρίτο μεγαλύτερο στον κόσμο έπειτα από το πεδίο Goosebay του Καναδά και αυτό της Νεβάδας στις ΗΠΑ. Η συγκεκριμένη τοποθεσία έχει προεπιλεγεί ως πεδίο διεξαγωγής αεροπορικών ασκήσεων, αλλά και ως εικονικό πεδίο μάχης το οποίο έχει ήδη τεθεί σε πλήρη επιχειρησιακή λειτουργία από το 2004, οπότε και ολοκληρώθηκαν η εγκατάσταση αντιαεροπορικών συστημάτων, συστημάτων έγκαιρης προειδοποίησης, καθώς και η κατασκευή των πεδίων βολής. Ο τουρκικός στρατιωτικός μηχανισμός έχει εντάξει και μια «επιχειρηματική» διάσταση στο σχεδιασμό της αξιοποίησής του: επιδιώκει την απόσπαση οικονομικού οφέλους συνολικού ύψους 40 εκατ. δολαρίων, σε κάθε άσκηση, ως αντίτιμο για την εκπαίδευση των χειριστών μαχητικών αεροσκαφών από χώρες-μέλη του ΝΑΤΟ αλλά και φιλικά περιφερειακά κράτη.

Στη διάρκεια των ασκήσεων, κέντρο επιχειρήσεων που δημιουργείται ad hoc στο πεδίο του Ικονίου κατευθύνει τις επιχειρήσεις μέσω ηλεκτρονικών υπολογιστών. Μεταξύ άλλων, το κέντρο επιχειρήσεων αποστέλλει απροειδοποίητα εικονικά σήματα εκτόξευσης βαλλιστικών πυραύλων, ώστε να καταστεί εφικτός ο έλεγχος των συστημάτων εντοπισμού της απειλής σε πραγματικό χρόνο και να τεθεί σε λειτουργία η αντιβαλλιστική άμυνα. Θα μπορούσε να υποστηριχτεί ότι η συνολική λειτουργία του κέντρου επιχειρήσεων κατορθώνει να διατηρεί και τους χειριστές των αεροσκαφών των κρατών που μετέχουν στην άσκηση σε συνεχή μαχητική ετοιμότητα.

Στα αεροπορικά παίγνια συμπεριλαμβάνονται ασκήσεις βομβαρδισμού και αντιμετώπιση εχθρικών δυνάμεων με εικονικούς πυραύλους εδάφους-αέρος. Τα σενάρια της άσκησης προβλέπουν την εκτόξευση πυραύλων από κράτη όπως η Συρία, το Ιράκ και το Ιράν, οι οποίοι εντοπίζονται από ραντάρ και στη συνέχεια αναχαιτίζονται και καταστρέφονται εικονικά από αντιπυραυλικά συστήματα όπως το Arrrow ΙΙ, κατά την αρχική φάση εκτόξευσης (boost phase). Πρόκειται ουσιαστικά για την απτή εφαρμογή του αμερικανικού προγράμματος της αντιπυραυλικής άμυνας (NMD-National Missile Defense). Οι αεροπορικές εμπλοκές που διεξάγονται καταγράφονται σε μαγνητική ταινία ώστε μετά το πέρας των ασκήσεων οι χειριστές των αεροσκαφών αφενός να εντοπίσουν τα επιχειρησιακά τους σφάλματα, και αφετέρου να μελετήσουν τους υφιστάμενους και να προτείνουν νέους τακτικούς ελιγμούς, οι οποίοι σε πραγματικές συνθήκες πολέμου μπορούν να αυξήσουν την επιβιωσιμότητα (surveivability) των μαχητικών αεροσκαφών σε τέτοιου είδους επιχειρήσεις.

Αντιπυραυλική άμυνα (NMD)

Η αεροπορική άσκηση «Αετός της Ανατολίας» αποτελεί την επεξεργασία και επαλήθευση του θεωρητικού μοντέλου στο οποίο βασίζεται η υλοποίηση του αμερικανικού προγράμματος της αντιπυραυλικής άμυνας (NMD). Ο πυρήνας του δόγματος της αντιπυραυλικής άμυνας επικεντρώνεται στην ύπαρξη νέου στρατηγικού περιβάλλοντος το οποίο επιτάσσει την συνδυασμένη έρευνα και ανάπτυξη συστημάτων αναχαίτισης βαλλιστικών πυραύλων μεγάλου βεληνεκούς, με σκοπό το δραστικό περιορισμό της απειλής που συνιστά η ύπαρξη όπλων μαζικής καταστροφής (WMD) στη νατοϊκή περιφέρεια.

Η αντιπυραυλική άμυνα έχει ήδη προσλάβει περιφερειακή διάσταση στο πλαίσιο της οποίας ενσωματώνονται το Ισραήλ, η Τουρκία, ΝΑΤΟϊκά και μουσουλμανικά περιφερειακά κράτη, υπό την εποπτεία της Ουάσιγκτον. Η πολυεθνής συνεργασία στο αντιπυραυλικό πρόγραμμα αποτυπώνεται σε μία σειρά γεγονότων όπως στη συγκατάθεση του τουρκικού στρατιωτικού μηχανισμού να τοποθετηθούν οι «απαραίτητες» εγκαταστάσεις στο έδαφος της Τουρκίας, και την ενίσχυση της τουρκικής αεράμυνας με συστήματα Patriot (PAC-3) που διαθέτει αντιβαλλιστικές δυνατότητες. Ταυτόχρονα, επανέρχεται στο προσκήνιο το ζήτημα απόκτησης από την Άγκυρα του αντιβαλλιστικού συστήματος Arrow ΙΙ με τη μεσολάβηση του Ισραήλ, καθώς το εν λόγω σύστημα, προϊόν αμερικανοϊσραηλινής συμπαραγωγής, υπόκειται στις αμερικανικές περιοριστικές διατάξεις που απαγορεύουν τη μεταφορά τεχνολογίας και τεχνογνωσίας σε τρίτες χώρες. Το συγκεκριμένο θέμα αποτελεί προτεραιότητα στην ατζέντα των περιοδικών συνομιλιών των στρατιωτικών μηχανισμών Τουρκίας-Ισραήλ και στο πλαίσιο αυτό εξετάζεται η δημιουργία κοινής αντιπυραυλικής ομπρέλας με έδρα την τουρκική επικράτεια, η οποία προτείνεται να ενσωματώσει το αντιβαλλιστικό σύστημα Arrow ΙΙ, επωφελούμενη από το ισχυρό ραντάρ του συστήματος, το Green Pine.

Η περιφερειακή διάσταση

Η σπουδαιότητα που αποδίδεται στις αεροπορικές συνεκπαιδεύσεις «Αετός της Ανατολίας» αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα λόγω της διατυπωμένης πρόθεσης ίδρυσης Περιφερειακού Κέντρου Επιχειρησιακής Ετοιμότητας στην Νοτιοανατολική Τουρκία, το οποίο μπορεί να συνδράμει στην υλοποίηση ποικίλων αμερικανικών σχεδιασμών που αφορούν στην περιοχή. Ειδικότερα, η αεροπορική βάση του Ικονίου εκτιμάται ότι καταλαμβάνει κομβικό ρόλο τους σχεδιασμούς του αμερικανικού Πενταγώνου, καθώς μπορεί δυνητικά να χρησιμοποιηθεί παράλληλα με την αντίστοιχη βάση στο Ιντσιρλίκ ως βάση για μελλοντικές αεροπορικές επιχειρήσεις σε κράτη, όπως το Ιράν. Όλα αυτά ωστόσο τελούν υπό την αίρεση της εκάστοτε πολιτικής-διπλωματικής συγκυρίας, η οποία σήμερα διαφέρει κατά πολύ από την αντίστοιχη του 2001 και του 2002.

Η συγκεκριμένη άσκηση έχει ήδη διασπάσει τη «εκτεταμένη Μέση Ανατολή» (από τις ακτές της Βόρειας Αφρικής μέχρι το Πακιστάν) σε δύο μέτωπα: η πρώτη «σκληροπυρηνική» ομάδα κρατών αποτελείται από το Ιράν και τη Ρωσία, ενώ η δεύτερη θεωρούμενη ως «μετριοπαθής» ομάδα περιλαμβάνει χώρες όπως η Ιορδανία και το Πακιστάν (μετριοπαθές ως προς την αντιμετώπιση των σχέσεων με την Ουάσιγκτον). Από την σκληροπυρηνική ομάδα, η Ρωσία ως καθοριστικός συντελεστής της εξίσωσης ασφαλείας στην ευρύτερη περιοχή της Κεντρικής Ασίας και του Καυκάσου προσεγγίζει την προοπτική οικοδόμησης περιφερειακού συστήματος αντιβαλλιστικής άμυνας με ιδιαίτερο σκεπτικισμό, καθόσον η γεωγραφική εγγύτητα της Μόσχας με την Άγκυρα απειλεί να θέσει την πρώτη υπό τον «έλεγχο» της Τουρκίας και των ΗΠΑ. Ο ρωσικός παράγοντας επεδίωκε, αλλά δεν πέτυχε, την ενσωμάτωση του ζητήματος της αντιπυραυλικής άμυνας στο πλαίσιο του Δομικού Μηχανισμού Διαβουλεύσεων (SCM), η σύσταση του οποίου αποφασίστηκε στην διάρκεια της επίσκεψης του τότε Ρώσου ΥΠΕΞ Ιγκόρ Ιβάνοφ που πραγματοποιήθηκε στην Άγκυρα τον Ιούνιο 2001. Η ρωσική πλευρά αποσκοπούσε ουσιαστικά στην προσέγγιση του θέματος της αντιβαλλιστικής άμυνας ως του τμήματς ενός ευρύτερου διαλόγου που θα συμπεριλάμβανε ζητήματα περιφερειακού ενδιαφέροντος με ιδιαίτερη έμφαση στην περιοχή της Κεντρικής Ασίας και της ευρύτερης Μέσης Ανατολής. Η προώθηση του αμερικανικού προγράμματος αντιπυραυλικής άμυνας άνευ ουσιαστικών διαβουλεύσεων με τη ρωσική πλευρά έχει προκαλέσει αναπόφευκτα την αντίδραση της Μόσχας που επανακάμπτει στο διεθνές προσκήνιο κάνοντας ιδιαίτερα αισθητή την παρουσία της και στην περιοχή της Μέσης Ανατολής.

Από την μετριοπαθή πτέρυγα, η Ιορδανία συνιστά την «αραβική προέκταση» της περιφερειακής σύμπραξης Τουρκίας-ΗΠΑ. Η στάση του Αμάν στο ζήτημα της ανάπτυξης του αμερικανικού προγράμματος αντιπυραυλικής άμυνας και της διεξαγωγής της πολυεθνικής αεροπορικής άσκησης εμφανίζεται ιδιαίτερα θετική. Και τούτο διότι η Ιορδανία αποτελεί ενεργό μέλος της ευρύτερης πολιτικής «security for peace» που εφαρμόστηκε η οποία προβλέπει, μεταξύ άλλων, την ενεργό στήριξη της Ουάσιγκτον για την απόκτηση αεροσκαφών F-16, συστημάτων αντιαεροπορικής άμυνας καθώς και εξοπλισμού χημικής και βιολογικής προστασίας, χωρίς βεβαίως να παραγνωρίζεται η προσφορά του Τελ Αβίβ για την αεροπορική κάλυψη του Αμάν με το προηγμένο αντιβαλλιστικό σύστημα Arrow II που διαθέτει.

Η ιστορία της άσκησης

Η άσκηση πραγματοποιήθηκε για πρώτη φορά την περίοδο 16-29 Ιουνίου 2001 με τη συμμετοχή της Τουρκίας, του Ισραήλ και των ΗΠΑ. Στη διάρκεια των συνεκπαιδεύσεων «Αετός της Ανατολίας Ι», η αμερικανική παρουσία αποτυπώθηκε με τη συμμετοχή αεροσκαφών F-16 τα οποία εδρεύουν στην τουρκική βάση του Ιντσιρλίκ (Incirlik), αεροσκαφών F-16CJs της 22ης Πολεμικής Αεροπορικής Μοίρας, αξιωματούχων της 37ης Μοίρας Αερομεταφορών καθώς και του Πεδίου Πολυγωνικού Ηλεκτρονικού Πολέμου (Polygon Electronic Warfare Range) με έδρα την βάση Ραμστάιν (Ramstein) στη Γερμανία, αλλά και της 4ης Ομάδας Υποστήριξης Αεροπορικών Επιχειρήσεων που εδρεύει στην Χαϊδελβέργη της ίδιας χώρας.

Αρχικά, η άσκηση διεξαγόταν μία φορά το χρόνο. Τα κίνητρα της τριμερούς τότε αεροπορικής συνεκπαίδευσης, μερικά εκ των οποίων εξακολουθούν να ισχύουν και σήμερα, συνοψίζονται:

1. Στην οικοδόμηση συστήματος ασφάλειας το οποίο επιδιωκόταν να θέσει την περιοχή της Κεντρικής Ασίας και του Καυκάσου υπό την σφαίρα επιρροής της Τουρκίας, του Ισραήλ και των ΗΠΑ με σκοπό την γεωπολιτική κυριαρχία, περιορίζοντας δραστικά τον ρόλο της Ρωσίας και του Ιράν σε αυτή.

2. Στην ανάδειξη της Άγκυρας σε περιφερειακό κέντρο για την αποτροπή της εκτόξευσης ή την αντιμετώπιση βαλλιστικών πυραύλων μακρού βεληνεκούς, καθόσον στο πλαίσιο της αμερικανικής «αντιπυραυλικής στρατηγικής», η Τουρκία αποτελεί το ανατολικό άκρο της βορειοατλαντικής συμμαχίας (ΝΑΤΟ) στο σταυροδρόμι της Μέσης Ανατολής, της Κεντρικής Ασίας και του Καυκάσου.

3. Στην ισραηλινή πρόσκτηση στρατηγικού βάθους, καθώς ο τουρκικός εναέριος χώρος εκλαμβάνεται ως η ανύπαρκτη ενδοχώρα του Τελ Αβίβ με δυνατότητα χρήσης των αεροπορικών βάσεων Ικονίου και Ιντσιρλίκ. Χαρακτηριστική είναι η αποστολή και συμμετοχή ισραηλινών αεροσκαφών F-15 και F-16 σε μηνιαίες εκπαιδευτικές ασκήσεις που πραγματοποιούνται στις προαναφερθείσες βάσεις.

4. Στην προώθηση της εμπορικής στρατηγικής των ΗΠΑ για την προμήθεια αμερικανικών οπλικών συστημάτων με τη μεσολάβηση του Ισραήλ, την ανταλλαγή στρατιωτικών πληροφοριών καθώς και τη συνεκμετάλλευση προηγμένων συστημάτων ηλεκτρονικής κατασκοπείας.

5. Στην αποστολή μηνύματος με αποδέκτες περιφερειακά αραβικά κράτη όπως ο Λίβανος και η Ιορδανία είτε για τη σταδιακή είτε για την πλήρη ενσωμάτωσή τους στον τριεθνή «συνεταιρισμό», ο οποίος προβάλλονταν επικοινωνιακά και ως πολυεπίπεδη σχέση του Ισραήλ, με ένα μη-αραβικό αλλά σε κάθε περίπτωση μουσουλμανικό κράτος, δηλαδή την Τουρκία.

Από το 2002 και εντεύθεν, η αεροπορική άσκηση «Αετός της Ανατολίας» άλλαξε τον τριεθνή της χαρακτήρα εντασσόμενη στον εκπαιδευτικό προγραμματισμό του ΝΑΤΟ, και πραγματοποιείται δύο φορές ετησίως και σε κομβικές για την ευρύτερη περιοχή περιόδους, χωρίς μάλιστα κάποιες φορές την ενεργό συμμετοχή του Ισραήλ. Ενδεικτική είναι η άσκηση «Αετός της Ανατολίας ΙΙΙ» που διεξήχθη το διάστημα 7-28 Οκτωβρίου 2002 με τη συμμετοχή της Βρετανίας και των Ηνωμένων Αραβικών Εμιράτων (ΗΑΕ) και εντάχθηκε στο πλαίσιο των τότε αμερικανικών στρατιωτικών προετοιμασιών για την εισβολή στο Ιράκ.

Το «ανεπιθύμητο» Ισραήλ

Ο αποκλεισμός του Τελ Αβίβ αποδίδεται στις έντονες πιέσεις που δέχθηκαν και εξακολουθούν να δέχονται οι ΗΠΑ και η Τουρκία τόσο από κράτη της Μέσης Ανατολής όσο και από το εσωτερικό τους μέτωπο. Δε θα μπορούσε να είναι διαφορετικά σε μία περίοδο κατά την οποία το ισραηλινο-παλαιστινιακό αδιέξοδο έχει κορυφωθεί. Η συγκεκριμένη αλλαγή μάλιστα στον χαρακτήρα της άσκησης, όπου το Ισραήλ παρότι δεν μετέχει ενεργά συνήθως συμμετέχει με το καθεστώς του παρατηρητή, αποτέλεσε απόσταγμα των θέσεων τόσο του τουρκικού Επιτελείου Στρατού όσο και του υπουργείου Εξωτερικών (ΥΠΕΞ). Το τουρκικό ΥΠΕΞ εξαρχής θεωρούσε ότι η ένταξη της Άγκυρας στο αντιπυραυλικό πρόγραμμα θα έπρεπε να προχωρήσει στο πλαίσιο του ΝΑΤΟ απορρίπτοντας την ισραηλινή πρόταση για τη δημιουργία κοινής τριεθνούς αντιβαλλιστικής ομπρέλας. Η θέση του τουρκικού ΥΠΕΞ καθορίστηκε με γνώμονα τη συνεχή βελτίωση στις διμερείς σχέσεις της Άγκυρας με γειτονικά κράτη όπως η Συρία, τα οποία αντιλαμβάνονταν το πρόγραμμα ως ανοικτή πρόκληση και εν δυνάμει απειλή που στρέφονταν ενάντια στα εθνικά τους συμφέροντα.

Ταυτόχρονα, το τουρκικό Γενικό Επιτελείο θεωρούσε αναπόφευκτη όσο και απαραίτητη την ενεργό σύμπραξη της Άγκυρας τόσο με το Τελ Αβίβ όσο και με περιφερειακές μουσουλμανικές χώρες, παράλληλα με τη συνεργασία με τις Συμμαχικές χώρες, καθόσον θεωρεί ότι περιβάλλεται από εν δυνάμει εχθρικά κράτη όπως το Ιράν το οποίο βρίσκεται στο στάδιο της παραγωγής πυραύλων Shahab-3 με δυνατότητα εξέλιξής τους σε διηπειρωτικούς πυραύλους, καθώς και στο στάδιο της έρευνας και ανάπτυξης η οποία μπορεί να οδηγήσει την Τεχεράνη στην παραγωγή μη συμβατικών όπλων το αμέσως προσεχές χρονικό διάστημα.